Napisanie testamentu nie jest czynnością skomplikowaną, ale szczególny charakter dokumentu oraz liczne okoliczności, które ten testament mogą unieważnić, sprawiają, że zagadnienie ostatniej woli może nastręczać wielu wątpliwości i trudności. W artykule tym omówię krok po kroku, jak sporządzić testament, aby był ważny, skuteczny i niepodważalny, zarówno w odniesieniu do obowiązujących przepisów prawa, jak i w kontekście badania pisma ręcznego. 

Artykuł zawiera zagadnienia:

1. Po co sporządza się testament?
2. Które przepisy prawa regulują kwestie testamentu?
3. Jakie są rodzaje testamentów i ich wymogi formalne?
4. Co powinno znaleźć się w testamencie?
5. Jakie są najczęstsze błędy popełniane przy sporządzaniu testamentu? 
6. Jakie są kryteria oceny ważności dokumentu z punktu widzenia badania pisma ręcznego?
7. Gdzie i w jaki sposób przechowywać testament? 
8. Inne istotne uwagi dotyczące testamentu.

Po co sporządza się testament? 

Testament jest szczególnym dokumentem, który ma na celu wyrażenie woli co do konkretnego rozporządzenia naszego majątku po śmierci. Należy zauważyć, że zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami prawa dziedziczyć można w drodze ustawowej (spadkobiercy wskazani w ustawie Kodeks cywilny) bądź w drodze testamentowej, czyli zgodnie z wolą testatora zapisana w testamencie. W związku z powyższym testament sporządza się wtedy, gdy chce się konkretnie rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci. 

Które przepisy prawa regulują kwestie testamentu?

Testamenty w polskim systemie prawnym są regulowane przez przepisy Kodeksu cywilnego. Najważniejsze z nich znajdują się w księdze czwartej tego kodeksu, zatytułowanej „spadki”. Oto niektóre z kluczowych przepisów odnoszących się stricte do testamentów: 

• Art. 942 – wyłączenie testamentów wspólnych: testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy.
• Art. 943 – odwołanie testamentu: spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. 
• Art. 944 – zdolność do sporządzenia testamentu: §1. sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. §2. testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. 
• Art. 945 – wady testamentu: § 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; 3) pod wpływem groźby. § 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Jakie są rodzaje testamentów i ich wymogi formalne? 

Do głównych form testamentu zalicza się: 

• Testament własnoręczny (holograficzny)

Bezwględnie musi być w całości napisany przez testatora, podpisany oraz opatrzony datą. Wymogiem formalnym jest to, że musi to być rękopis, w całości – od początku do końca – sporządzony wyłącznie przez testatora. Czyli: NIE może być napisany np. na komputerze, NIE może być sporządzony przez inną osobę i jedynie podpisany przez testatora, NIE może mieć żadnych dopisków innej osoby, NIE może być sporządzany w stanie psychofizycznym wskazującym na ograniczenie/brak świadomości, swobody. Testament własnoręczny jest najłatwiejszy do sporządzenia, ale z mojej praktyki prawno – grafologicznej wynika, że też najczęściej kwestionowany. 

• Testament notarialny

Mianem tym określa się testament sporządzany przed notariuszem, który spisuje wolę testatora i odczytuje ją w jego obecności celem potwierdzenia, a kolejno podpisania przez testatora i notariusza. Zwykło się uważać, że jest to najbezpieczniejsza forma testamentu, gdyż do jego sporządzenia angażuje się profesjonalistę, osobę określaną jako tą zaufaną publicznie. Powinna ona czuwać nad prawidłowością i zgodnością dokumentu z obowiązującymi przepisami prawa, gwarantować weryfikację danych identyfikacyjnych oraz stanu świadomości i swobody osoby stawającej do aktu, co ma na celu wykluczenie błędów formalnych. Moja wieloletnia praktyka eksperta badania pisma ręcznego niestety nie potwierdza tej gwarancji. Wielokrotnie jako biegły sądowy grafolog lub w ramach ekspertyz wykonywanych przez Kancelarię Prawno Grafologiczną badałam testamenty notarialne, które nie zostały podpisane przez wskazaną osobę bądź były one podpisane przez testatora, którego stan psychofizyczny nie pozwalał na świadome i swobodne powzięcie i wyrażenie woli.

• Testament allograficzny

To testament, który jest sporządzany ustnie przed odpowiednimi urzędnikami, np. przed wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta, starostą lub sekretarzem powiatu, przy udziale dwóch świadków. Testament musi być spisany przez urzędnika, a następnie odczytany i podpisany przez testatora oraz dwóch świadków. Taka forma jest stosowana, gdy dostęp do notariusza jest utrudniony bądź, gdy z uwagi na okoliczności wskazane jest zagwarantowanie świadków tej czynności.

• Testament ustny

Jest to szczególna forma testamentu (art 952 k.c.) możliwa WYŁĄCZNIE, gdy istnieje obawa rychłej śmierci testatora lub w przypadku katastrofy. Taki testament jest wygłoszony do trzech świadków, a następnie spisany przez jednego z nich. Dla zachowania ważności takie testamentu wymaga się, aby świadkowie niezwłocznie spisali treść oświadczenia testatora i złożyli odpowiedni dokument do sądu. Świadkami mogą być osoby godne zaufania, a także – co istotne – bez interesu wyrażonego w testamencie.

Ustawa Kodeks cywilny określa także inne testamenty szczególne, do których zalicza się: testament podróżny (art. 953 k.c.) i testament wojskowy (art. 954 k.c.). 

Co powinno znaleźć się w testamencie?

Dla zapewnienia skuteczności, ważności i niepodważalności testamentu, powinien on zawierać kilka kluczowych elementów:

• Dane osobowe testatora

W celu jednoznacznej identyfikacji osoby, która ten testament sporządza niezbędne jest podanie danych osobowych takich jak: imię, nazwisko, adres zamieszkania, numer PESEL. Takie dokładne określenie tożsamości testatora eliminuje ryzyko pomyłki, zapewnia, że dokument odnosi się do właściwej osoby, a także daje przesłanki do uznania świadomości osoby sporządzającej testament.

• Oświadczenie woli

Zasadniczą częścią testamentu jest wyrażenie tego, co jest wolą testatora w zakresie rozporządzenia jego majątkiem po śmierci. W miejscu tym testator wymienia komu i jakie składniki swojego majątku mają przypaść. Składnikami majątku są na przykład: nieruchomości, pieniądze, akcje, dzieła sztuki, zbiory, przedmioty osobiste, itp. Ważne, aby wskazanie co i komu było jednoznacznie sformułowane. Ważne przy tym jest dodanie, co w sytuacji, gdy wskazane osoby nie będą mogły lub chciały przyjąć spadku, czyli napisanie opcji B gdy pierwotna – A – nie będzie mogła zaistnieć. 

• Wskazanie wykonawcy testamentu

Wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za realizację postanowień wyrażonych w testamencie nie jest elementem obowiązkowym, ale mimo to zalecanym. Ułatwia to postępowanie spadkowe i zapewnia realizację ostatniej woli zgodnie z życzeniem testatora. Wykonawcą testamentu powinna być osoba zaufana i odpowiedzialna. Jej zadaniem będzie między innymi zarządzanie majątkiem do chwili jego podziału i przekazania wyznaczonym osobom.

• Podpis testatora

Testament musi być podpisany własnoręcznie przez testatora. Podpis ten potwierdza autentyczność dokumentu i jego zgodność z wolą testatora. W przypadku testamentów własnoręcznych brak podpisu powoduje ich nieważność. Warto również pamiętać, że podpis powinien być umieszczony na końcu testamentu, aby uniknąć jakichkolwiek późniejszych zmian lub dopisków bez wiedzy testatora.

• Data sporządzenia testamentu

Podanie daty sporządzenia testamentu jest kluczowe, aby móc ustalić, który testament jest najnowszy w przypadku, gdy istnieje kilka dokumentów. Data ta pozwala także zweryfikować, czy testament został sporządzony przez testatora w pełni świadomie i dobrowolnie. Ponadto, dzięki dacie można sprawdzić, czy testament nie został sporządzony pod wpływem przymusu lub w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji.

Jakie są najczęstsze błędy popełniane przy pisaniu testamentu?

Z mojej prawno – grafologicznej praktyki wynika, że najbardziej powszechnymi błędami, które mogą skutkować nieważnością lub trudnościami w realizacji testamentu są:  

• Brak spełnienia wymogów formalnych

Wymogami formalnymi są na przykład: brak własnoręcznego podpisu, brak daty, sporządzenie testamentu na komputerze, sporządzenie testamentu przez bliska osobę i jedynie podpisanie przez testatora, dopiski w treści testamentu, wątpliwości co do stanu psychofizycznego osoby sporządzającej testament (choroba, stan świadomości, wpływ uzależnienia, itp). Niezależnie od formy testamentu (omówione powyżej) testament musi być zgodny z przepisami Kodeksu cywilnego, a ich niespełnienie powoduje nieważność dokumentu. Nawet drobne uchybienia formalne mogą skutkować unieważnieniem testamentu.

• Niewłaściwe, niejednoznaczne określenie spadkobierców

Treść testamentu musi jednoznacznie wskazywać, kto ma być spadkobiercą i jakie konkretnie składniki majątku mają tej osobie/tym osobom przypaść. Niejednoznaczne zapisy najczęściej prowadzą do interpretacji, a te do sporów. Abym tego uniknąć testator powinien unikać wyrażeń ogólnych i precyzyjnie wskazywać konkretne składniki majątku bądź udziały do tych składników (np. po 50% katy zgromadzonej w banku XYZ dla osoby A i osoby B). Błędem jest także brak wskazania spadkobierców rezerwowych na wypadek, gdyby pierwotnie wskazane osoby nie mogły lub nie chciały przyjąć spadku.

• Nieprawidłowe wyłączenie z dziedziczenia osób uprawnionych do zachowku

Testament jest dokumentem, w którym testator wyraża swoją wolę w zakresie rozdysponowania jego majątkiem po śmierci. Oznacza to, że ma inny, szczególny pomysł na podział swojego majątku niż ten standardowy wyrażony w ustawie, czyli dziedziczenie przez najbliższych (np. dzieci, małżonkowie). Wielokrotnie zdarzają się sytuacje, w których życzeniem testatora jest przekazanie majątku innej, niż wskazana w ustawie osoba, a także pozbawienie tych najbliższych prawa do zachowku. Zachowek jest instytucją, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny przed całkowitym pozbawieniem ich udziału w spadku. Testator, chcąc wyłączyć z dziedziczenia osobę uprawnioną do zachowku, musi mieć ku temu uzasadnione podstawy, takie jak niegodność dziedziczenia czy uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych przez tę osobę. Powody te należy wskazać w testamencie. 

• Brak wyznaczenia wykonawcy testamentu

Wyznaczenie wykonawcy testamentu ułatwia proces realizacji woli testatora i minimalizuje ryzyko konfliktów. Jest to też gwarancja zarządzania majątkiem do momentu jego rozdzielenia pomiędzy spadkobierców, a w sytuacji, gdy zaistnieją konflikty, może on pełnić także rolę mediatora. 

Jakie są kryteria oceny ważności dokumentu z punktu widzenia badania pisma ręcznego?

Z punktu widzenia eksperta pismoznawcy – biegłego sądowego grafologa mogę wyróżnić zasadnicze elementy dotyczące badania testamentów:

• Brak autentyczności testamentu 

Czyli sytuacja, w której testament (treść i/lub podpis) sporządziła inna osoba niż testator. Niestety moja praktyka wskazuje na częste takie przypadki. Uważam, że sprawdzenie autentyczności testamentu powinno odbywać się z urzędu, tj. organy prowadzące postępowania spadkowe zawsze powinny kierować testamenty do potwierdzenie autentyczności. Zasadnym jest, aby w chwili gdy którakolwiek ze stron ma wątpliwości co do autentyczności testamentu, skierowała ten dokument do badania grafologicznego. Ważne przy tym jest, aby badania takie wykonała osoba o pełnych kwalifikacjach badania pisma ręcznego, czyli nie tylko badania kryminalistyczne, ale także kliniczne czy też badania pisma patologicznego. Testament wielokrotnie sporządzany jest u kresu życia, kiedy pismo testatora obarczone jest zmianami graficznymi. Brak pełnej specjalizacji najcześciej powoduje błędną interpretację różnić w obrazie graficznym pisma. Nie wszystkie odmiany wskazują na brak autentyczności pisma. Pewien zakres cech graficznych pisma musi zmienić się np. w związku z upływem czasu, wpływem chorób, itp. 

• Brak jednorodności pisma w dokumencie 

Oznacza to przypadek, w którym w treści testamentu inna osoba dokonała zmiany, np. dopiski, przeróbki, wykreślenia. W takiej sytuacji dokument nie zachowuje jednorodności pod kątem wykonawcy, a sam dokument zawiera ingerencję fałszerską. Dokument ten jest nieważny. Z mojej obserwacji wynika, że najcześciej opinie biegłych nie zawierają elementu badania jednorodności, skupiając się na cześci zapisów – najczęściej samym podpisie.

• Brak własnoręczności 

Zagadanie istotne z punktu widzenia stanu świadomości osoby sporządzającej testament. Brak własnoręczności dotyczy przypadku badania pisma, które było nakreślone ręką wodzoną. Wówczas w badaniach takiego grafizmu istotnym jest ustalenie, w jakim stopniu swoboda była ograniczona. To ten przypadek badań, w którym opiniować może tylko specjalista badania pisma ręcznego patologicznego, grafologii klinicznej.

• Budzący wątpliwości stan psychofizyczny w chwili sporządzania testamentu

Dla ważności testamentu wymagane jest, aby takie oświadczenie woli było złożone bez wad, czyli w stanie świadomości i swobody, bez przymusu, groźby, wpływu osób trzecich (animus testandi). Testament, jako dokument niezwykle często sporządzany u kresu życia, sporządzany jest przez osoby starsze, chore, w jakimś stopniu ograniczone motorycznie. Moja praktyka niestety pokazuje na wielokrotne przypadki sporządzania testamentu przez osoby, których stan nie mógł pozwolić na świadome rozporządzenie majątkiem (np. po operacji i pod wpływem silnych leków, przy podłączeniu do urządzeń medycznych <np. covid>, w stanie upojenia, pod presją innych osób. Najbardziej zaawansowane badania pisma ręcznego umożliwiają ustalenie czy w piśmie występują cechy pisma patologicznego wskazujące na stan ograniczenia lub wyłączenia świadomości, bądź znajdowania się w stanie silnego stresu/presji – brak swobody. Takie badania bezwględnie wykonuje grafolog posiadający specjalizację grafologii klinicznej, psychografologii, badania pisma patologicznego. Testament może być sporządzony ręką testatora, ale w sytuacji, gdy w piśmie występują zjawiska graficzne odpowiadające powyżej opisanym okolicznością, oznacza to dokument nieważny.  

Gdzie i w jaki sposób przechowywać testament?

Sporządzenie testamentu jest kluczowe, ale sposób jego przechowania może warunkować w ogóle realizację woli testatora. W tym celu należy upewnić się, że testament będzie odnaleziony, ujawniony i wykonany po śmierci testatora.

• Przechowywanie w domu

Jest to jak najbardziej odpowiednie miejsce, ale kluczowe jest, by znajdował się w bezpiecznym miejscu, a także, aby o fakcie umieszczenia go tam poinformować zaufaną osobę. Testamentu nie laminujemy, wystarczy przechowanie w standardowej koszulce biurowej i teczce chroniących dokument przez wpływem czynników zewnętrznych. Przechowanie testamentu w domu może narażać na dostęp do niego osób niepowołanych, ale daje też łatwość testatorowi na szybką zmianę – napisanie kolejnego, zniszczenie poprzedniego – bez obowiązku stawienia się u notariusza, wzywania świadków.

• Depozyt u notariusza

Testament notarialny można złożyć w depozycie u notariusza, czego poświadczeniem jest stosowany dokument wystawiony przez notariusza. Jest to gwarancja, że dokument nie zostanie zagubiony ani zniszczony. Usługa przechowania testamentu w depozycie jest odpłatna. 

• Depozyt w sądzie

Innym miejscem deponowania testamentu jest sąd. Jest to bezpieczny i pewny sposób przechowywania dokumentu, jednak – jak w przypadku depozytu u notariusza – wiąże się z opłatą. Składając testament do depozytu sądowego, jest pewność, że dokument będzie odnaleziony i wykonany. Taka opcja przechowania dokumentu jest szczególnie polecana w sytuacjach, gdy testator nie posiada zaufanej osoby do powierzenia testamentu.

Inne istotne uwagi dotyczące testamentu

Sporządzenie testamentu to szczególne zadanie. Z pewnością wymaga zastanowienia i spełnienia licznych kryteriów, aby upewnić się, że własne życzenia będą spełnione po śmierci. Jak wskazałam w tym artykule istotne jest, aby dokument był sporządzony zgodnie z wymogami formalnymi, zawierał wszystkie niezbędne elementy, a także był odpowiednio przechowywany. Ponad to równie ważnym jest aspekt widocznego na tym dokumencie pisma ręcznego. Dla oceny ważności istotne jest zarówno badania autentyczności testamentu, jak i analiza cech patologicznych pisma, np. pod kątem występowania zjawisk graficznych wskazujących na ograniczenie/wyłączenie świadomości czy też swobody powzięcia i wyrażenia woli. Jeśli sporządzasz testament pismem już zmienionym, np. w związku z upływem czasu, to upewnij się, że dochowasz starań (np. zapewnisz obecność świadków), by nie był kwestionowany z uwagi na stan psychofizyczny. Jednakowo, jeśli masz do czynienia z testamentem, którego obraz pisma budzi wątpliwość, zasadnym jest, aby zbadać go pod kątem ustalenia stanu psychofizycznego w chwili sporządzania testamentu. W obecnych czasach nie bada się testamentów wyłącznie pod kątem autentyczności pisma lecz standardem jest już badanie testamentów w zakresie stanu psychofizycznego w chwili sporządzania testamentu. Jest to wynik rozwoju pismoznawstwa, jak również odpowiedź na liczne przypadki, w których testamenty sporządzane były w okolicznościach, gdy testator nie mógł wykazywać się wolą testowania.

Testament jest dokumentem o ogromnym znaczeniu. Jest okazywany, gdy jego autor/potencjalny autor już nie może osobiście wypowiadać się w tej sprawie. Dlatego też kluczowym są wszechstronne i kompleksowe badania testamentów w zakresie pisma ręcznego.

Karolina Gorzkowska – prawnik, ekspert badania pisma ręcznego